De mens is best OK

Voor de eerste blogpost van het nieuwe jaar dacht ik om voor één keer een uitzondering te maken en iets positiefs neer te schrijven. Het onderwerp van vandaag: waarom de mens best OK is.

Hedendaagse Mythes

Volgens Rutger Bregman’s boek ‘De meeste mensen deugen’ is de idee dat mensen van nature slecht zijn de grootste mythe van de Westerse wereld. Dat er veel grotere mythes zijn (duurzame economische groei is mogelijk, het kapitalisme brengt vooruitgang in de ontwikkelingslanden, of Star Wars films zijn goed) doet niets af aan zijn punt: de idee dat mensen slecht zijn in tot diep in ons ingegraven, maar is compleet fout.

Verhalen over de slechtheid van de mens zijn wijd verspreid. In de Westerse literatuur wordt vaak verwezen naar Hobbes en Machiavelli als de belangrijkste voorvechters van de slechtheid van de mens. Hobbes dacht dat er een sterke staat nodig was om mensen ervan te weerhouden de kop in te slaan. Nieuwe studies tonen echter aan dat prehistorische, staatloze gemeenschappen veel vreedzamer waren dan eender welke Staat in de geschiedenis.

Maar niet alleen Middeleeuwse misantropen dachten dat mensen slecht zijn. Ook vandaag de dag vormt dit een sterke basis van ons systeem. Want wie moest er niet op school leren over ‘The Stanford Prison Experiment’ en het boek ‘Lord of the Flies’? Dat deze verhalen eigenlijk al lang ontkracht zijn heeft weinig invloed op de onkritische aanvaarding ervan in onze cultuur. Dezelfde logica wordt ook rondom ons toegepast: de overheid ziet iedereen als potentiële fraudeurs  en we wantrouwen onze medemens veel meer dan we zouden moeten doen.

In filmcultuur komt dit ook vaak voor. Op kerstavond keek ik bijvoorbeeld samen met mijn familie naar de film ‘Rescue Dawn’ (want er is geen betere kerstfilm dan een oorlogsfilm). Hierin proberen een groep gevangenen te ontsnappen uit een Vietnamees kamp in de jaren ’60. In de film bereiden de gevangen een plan: ze vallen de bewakers aan uit twee verschillende richtingen op exact hetzelfde punt. Maar als puntje bij paaltje komt, laat één groep de andere achter en ontsnapt, terwijl de andere groep het zelf moeten opnemen tegen de bewakers. Als beide groepen na de ontsnapping aan he kamp elkaar terug tegen komen in de jungle, geeft de verraderlijke groep enkel tegen betaling een paar schoenen aan de andere groep.

Hoe verschrikkelijk! Maar toen ik na afloop op Wikipedia keek, bleek de waarheid veel spectaculairder zijn dan de film! Niet alleen pleegde geen enkele groep verraad en namen ze het samen op tegen de bewakers (die, dat moet gezegd worden, arme boeren waren die slachtoffers waren van Amerikaans imperialisme). Dat niet alleen, maar na de ontsnapping besloot één persoon (die in de film de verrader was) niet met zijn eigen groep mee te gaan, om een andere persoon die koorts had en zwak was te helpen. Hij zou deze heldhaftige daad moeten bekopen met zijn leven, en een lasterlijke Hollywood film.

Hoe Mensen Wél Zijn

Onderzoek toont aan dat zelfs baby’s morele oordelen kunnen maken, nog voor ze kunnen spreken. Mensen hebben dus een aangeboren moreel karakter. Vanwaar komt dat?

Volgens Massimo Pigliucci kregen mensen morele overwegingen omdat ze in groep leefden. Leven in groepsverband leverde nu eenmaal een evolutionair voordeel op. Maar om in groep te leven, moet je samen werken. Om samen te werken, moet je moreel handelen: als je asociaal gedrag vertoont, gaat na een tijdje niemand van je groep je nog vertrouwen. Deze dynamiek is zo diep tot ons doorgedrongen, dat wat oorspronkelijk eigenbelang was, nu een moreel imperatief is geworden: maar weinig mensen kunnen onrechtvaardigheid in hun omgeving dulden.

Maar hoe is het dan mogelijk dat er oorlog is, dat de Trumps, Johnson’s en De Winter’s van de wereld zo populair zijn? Het antwoord is dat de mens het vaakst sterke ethische gevoelens heeft in zijn naaste cirkel, zoals vrienden en familie. Dat is ook een gevolg van onze evolutie. Maar menselijke frustraties kunnen gemakkelijk uitgebuit worden tegenover mensen die buiten die cirkel behoren, zoals ‘vreemdelingen’. Bovendien versterken machtsstructuren, zoals op dit moment het kapitalisme en de natiestaat, deze onethische gevoelens. Dat is nu eenmaal de psychologische impact van macht.

Ethiek Als Een Spier

Het feit dat ethische gevoelens het sterks zijn in onze directe omgeving is een interessant gegeven waar verschillende filosofieën anders mee omgaan. Sommigen willen zich terugtrekken in hun eigen natie. Anderen denken dat mensen fundamenteel gelijkwaardig zijn, ongeacht hun geografische of sociale nabijheid, en zien zichzelf eerder als aanhangers van universele rechten en het kosmopolitisme. Daar moeten we volgens mij het antwoord zoeken: enkel een internationale ethiek is rechtvaardig.

Volgens mij is het dan aan ons, individueel en in groep, om reflectief te zijn tegenover onze gevoelens en acties, en onze ethische ‘spier’ te trainen om buiten onze naaste cirkel ook te werken. En natuurlijk, om de natiestaat en het kapitalisme (het is vrij lange termijn, ok, geef ik toe) te vermorzelen.